Een gedachte-experiment
Stel, jij bent degene die gaat over de toewijzing van IC-bedden. Er is nog één bed beschikbaar, en tegelijkertijd worden twee personen binnengebracht die op de IC moeten liggen. Deze personen zijn volkomen gelijk aan elkaar (zelfde leeftijd, gewicht, geslacht, ze zullen precies even lang op de IC moeten liggen). Het enige verschil is dat de een IC-verpleegkundige is, en de ander filosoof. Aan wie geef je het beschikbare bed?
Geen paniek, dit voorbeeld is fictief. Filosofen noemen dit een gedachte-experiment, een verzonnen scenario bedoeld om de boel op scherp te zetten, en mensen aan het denken te zetten. Als je googelt op “trolley dilemma’s” vind je veel van dit soort verzonnen situaties waarin je lastige keuzes moet maken.
Dus, wie kies je, de IC-verpleegkundige of de filosoof?
Mijn keuze Ik zal je mijn keuze verklappen. Ik geef het bed aan de IC-verpleegkundige. Dat is jammer voor de filosoof, maar ten tijde van deze coronacrisis heb je nu eenmaal meer aan IC-verpleegkundigen. Als de IC-verpleegkundige is genezen, kan zij mensenlevens redden. Als de filosoof is genezen, komt er hoogstens een IC-bed vrij. Als de filosoof een dichter was geweest, een theatermaker, een beeldend kunstenaar, een musicus, een bankdirecteur of een beroemde voetballer, dan had ik nog steeds voor de IC-verpleegkundige gekozen. Zij heeft tenminste een vak geleerd dat er in deze verwarrende tijden toe doet. Filosofen en dichters Filosoof Stine Jensen betoogt in een column in het NRC Handelsblad dat filosoof een cruciaal beroep is, van levensbelang. En de dichter Ramsey Nasr beweert dat dichtkunst in tijden van quarantaine onmisbaar is. Opvallend genoeg schrijven beiden dat ze aanvankelijk niet geloofden dat filosofie en kunst nuttig zijn. Maar nu, in de derde week van de crisis, is hun mening in het tegendeel omgeslagen. Nasr ziet de kracht van kunst in het vermogen mee te wankelen, ons te laten voelen dat we niet onkwetsbaar zijn. Jensen ziet dat filosofische vragen zich in hoog tempo opstapelen. Wat is de relatie tussen taal en werkelijkheid? Hoe gaan we om met de fundamentele onzekerheid die de kern is van onze existentie? Cognitieve dissonantie Jensen en Nasr komen er met een schok achter dat de kern van hun bestaan, dat wat ze altijd voor het belangrijkste hebben gehouden, de filosofie en de dichtkunst, nauwelijks van waarde zijn ten tijde van een crisis. Dat besef, dat ze hun hele leven onzinnig bezig zijn geweest, kan hun geestelijke dood betekenen. Leon Festinger noemde dit cognitieve dissonantie. Daarom komen ze met een verhaal om dat gat tussen werkelijkheid en denken te dichten. Maar het zijn slappe verhalen. Want laten we wel wezen, zelfs al zijn filosofie en dichtkunst van levensbelang, dan zijn er al duizenden kilometers boeken voorhanden waaruit we oneindig kunnen putten. We hebben Jensen en Nasr niet nodig om goede filosofie en dichtkunst tot ons te nemen. Mondkapjes zijn eenmalig te gebruiken. Gedichten en filosofische teksten bederven niet. Denkers en dichters zijn luxe producten, die het leven mooier en interessanter maken, en in sommige gevallen zelfs beter. Maar mensenlevens red je er niet mee.
Nogmaals mijn keuze
De taal van RIVM voorman Van Dissel benadert de werkelijkheid zo dicht mogelijk. Zijn presentaties voor de commissie van de Tweede Kamer zijn een gedicht waarin waarheden en onzekerheden worden uitgelegd, en waaruit hoop en vertrouwen spreekt. Zelfs een scepticus als Thierry Baudet legt zijn telefoon neer om te luisteren.
Als Stine Jensen haar column aan mij zou overhandigen, met de vraag of ik haar toch een plek op de intensive care zou gunnen in plaats van de IC-verpleegkundige, dan zou ik antwoorden: “Het spijt me. Je doet er nu minder toe. Dat wil niet zeggen dat ik niet van filosofie houd. Sterker nog, ik vind het een prachtig vak, dat ertoe doet, en mensen prachtige uren kan geven. Maar als je filosofie cruciaal noemt, of van levensbelang, dan heb je niets begrepen van de relatie tussen taal en werkelijkheid.”
Oh, Nasr en Jensen, nog een tip. Als je lange stukken moet schrijven om het belang van je vak aan te tonen, dan is je vak waarschijnlijk niet van cruciaal belang.