In aflevering 7 van het laatste seizoen van Modern Family, bereidt Haley Dunphy een Thanksgivingmaaltijd voor haar ouders. Haley kan niet goed koken, maar voor deze gelegenheid heeft ze alles uit de kast gehaald. “Want,” legt ze uit, “mijn ouders zijn zo aardig voor me geweest. Ze hebben me enorm vaak geholpen met de tweeling. Ontzettend lief. En nu wil ik mijn dankbaarheid laten zien. Met deze maaltijd.” Daarna, overmand door ontroering, door haar opwellende tranen heen, sluit Haley af met de woorden: “Ik ben gewoon zo’n goed mens.”
In de analytische filosofie, de filosofie die aansluit bij wetenschap, doen grofweg twee theorieën de ronde over de oorsprong van ethiek.
De eerste theorie zou je de empathie-theorie kunnen noemen. Het evolutionaire verhaal dat bij deze theorie hoort is overzichtelijk, en door primatoloog Frans de Waal in verschillende boeken verteld. Dieren, en dan met name onze naaste verwanten de mensapen, zijn empathisch. Zij kunnen zich inleven in hun soortgenoten. Daardoor troosten ze elkaar, delen ze voedsel, verzoenen ze zich met elkaar na vechtpartijen, en zijn ze in staat om weeskinderen op te voeden. Dat vermogen tot empathie vormt de basis voor menselijke ethiek, die weliswaar complexere gedragscodes aan kan nemen, maar nog altijd rust op vormen van empathie die je ook bij primaten aantreft.
De favoriete apensoort van aanhangers van de empathie-theorie, en mijzelf, is de bonobo. In 1988 verscheen De Waal’s boek Verzoening - Vrede stichten onder apen en mensen. De hoofdrol in dat boek wordt gespeeld door de bonobo, die vlak daarvoor als aparte soort was ontdekt (eerder dachten primatologen dat het een dwergchimpansee was). Bonobo’s hebben de hele dag door seksuele interacties in alle mogelijke samenstellingen op alle mogelijke manieren. En, anders dan chimpansees lossen bonobo’s conflicten niet op met agressie, maar met seks. De Waal noemde bonobo’s de hippies onder de apen: Make love not war.
Als ik schrijf over de agressie en vleeslust van chimpansees, en dat deze een schril contrast vormen met menselijke ethiek, komen er steevast reacties die aangeven dat bonobo’s juist vredelievender dan mensen zijn, en dat we ons dus beter daarmee zouden kunnen vergelijken. Nu geloof ik niet dat deze reageerders dit menen, althans degenen die ik ken hebben niet bovengemiddeld veel seksuele interacties, integendeel, en spreiden gemakkelijk verbale agressie ten toon. Maar je mag het ze niet kwalijk nemen, want ook Frans de Waal verzucht in Verzoening: “Wat zou het mooi zijn als wij ons aan bonobo’s zouden hebben gespiegeld, in plaats van aan chimpansees.”
En deze laatste opmerking laat precies het verschil zien tussen mensen en mensapen. Mensen kunnen hun favoriete apensoort kiezen, en hun gedrag daarop afstemmen. Bonobo’s en chimpansees kunnen niet anders dan bonobo of chimpansee zijn, met het bijbehorende gedrag.
Charles Darwin kende het woord “empathie” niet, dat kwam pas laat in de twintigste eeuw in zwang. En als hij het wel had gekend had hij het geen voldoende basis voor ethiek gevonden. Immers, als je iemand wilt martelen, bedreigen, afpersen, of anderszins wilt raken heb je ook empathie of inlevingsvermogen nodig. Chimpansees die hoog in de rangorde staan voelen of een ander hun positie respecteert, en zo niet dan grijpen ze agressief in. Empathie is een voorwaarde voor een slimme omgang met anderen, maar leidt niet automatisch tot ethiek.
Darwin staat aan de basis van wat ik de Haley-theorie zou willen noemen: mensen gedragen zich ethisch vanwege een diepgevoelde behoefte aan sympathie. Ethisch gedrag ontstaat door, en krijgt een stevig fundament dankzij, een verlangen naar waardering door anderen. Aanvankelijk komt die waardering van ouders, verzorgers en gezinsleden. Later kunnen dierbaren, vrienden, collega’s, kennissen, dominees, imams, priesters of volgers op Instagram leveranciers worden van waardering. Zelfs dieren of abstracte entiteiten, zoals een god, kunnen worden gevoeld als een waarderende vriend. “Oh, wat ben je blij dat het baasje een kluif voor je heeft meegenomen!”
Daarom kunnen mensen die schrijven dat bonobo’s navolging verdienen, best seksloze mopperkonten zijn. Zolang ze maar likes krijgen van iedereen die Verzoening heeft gelezen. Het Haley-mechanisme zorgt ervoor dat mensen aardig zijn voor buren en collega’s, zich inzetten voor goede doelen, posten over door corona bedreigde vluchtelingen of verbrande varkens, geld doneren aan Kika, klappen voor zorgverleners, schande spreken van Trump, en een beer in de vensterbank deponeren. Zonder sympathieke reacties zouden deze gedragingen snel verdampen.
Sommigen zullen Darwins theorie over de oorsprong van ethiek een vorm van cynisme vinden. “Is er dan nog wel sprake van echte ethiek? Of, is het allemaal gewoon een vorm van zelfverheerlijking?,” zullen ze zich vertwijfeld afvragen. Maar dan verwarren ze de oorsprong van ethiek met de inhoud. Ethiek kan bestaan dankzij sociale dieren die verlangen naar sympathie. De inhoud van ethiek, het antwoord op de vraag welk gedrag we gaan waarderen, komt tot stand door gesprekken, argumentaties, discussies en onderzoek. Op grond van rationele overwegingen kunnen we kiezen voor bonobo-gedrag (met inachtneming van anderhalve meter afstand). Dankzij een behoefte aan sympathie kunnen we ons naar die keuze gedragen.
Mijn ouders zijn ruim tien jaar geleden overleden. Nog steeds voel ik hun waarderende of afkeurende blik. Dus toen ik gisteren bij mijn door corona tot lamlendigheid veroordeelde zoon ging schoonmaken, wist ik dat mijn moeder zou hebben gezegd: “Prima, Ronald, zo doe je dat voor je kinderen.”
Ik ben gewoon zo’n goed mens.
Comments